Referenda in Zwitserland zijn een serieuze zaak, zegt Renske Heddema, o.a. Elsevier en Trouw-correspondent in Zürich. Zelfs met het schrijven van wetsvoorstellen wordt er al rekening mee gehouden dat de burger mogelijk zijn/haar zegje moet doen in een referendum. De ervaringen daar steken schril af bij de referendumexperimenten in Nederland, zoals in Arnhem.
In Nederland zijn referenda nog steeds een bestuurlijk nieuwtje: iedere gemeente doet het op haar eigen manier. Het is een wereld van verschil met Zwitserland, waar referenda al 150 jaar ingebed zijn in de lokale, regionale en landelijke democratie, zegt Renske Heddema. Informatie, goed debat en rekening houden met de minderheid zijn de kroonjuwelen van dat referendum.
Het samenspel in Zwitserland tussen parlementaire democratie en kiezersdemocratie is zeer uitgebalanceerd, zegt Heddema, al tientallen jaren woonachtig in Zürich en co-president van de adviescommissie voor buitenlanders Ausländerbeirat.
Referenda zijn traditie
Allereerst is iedereen eraan gewend, vertelt Heddema. ‘Referenda in Zwitserland zijn er vaak en op alle bestuursniveaus in meerdere vormen. Met een Abstimmung wordt de bindende mening van de burgers gevraagd voor een besluit genomen wordt.’ De term ‘Referendum’ wordt in Zwitserland alleen gebruikt voor een correctief referendum achteraf, als het parlement, of de gemeenteraad al een besluit genomen heeft.
Correctie op bondstaatsniveau
Bevalt dat een groep burgers niet, dan verzamelt men voor een nationaal referendum binnen 6 maanden 50.000 handtekeningen voor een gewijzigd wetsvoorstel. Als die zijn gecheckt op geldigheid, dan volgt binnen ongeveer een jaar een referendum. Willen de burgers zelf een wetsvoorstel lanceren, dan is dat een volksinitiatief, een ‘Initiative’. De wet schrijft voor dat de 100.000 handtekeningen die daarvoor nodig zijn, binnen 18 maanden binnen moeten zijn. Na controle van de handtekeningen gaat de ambtelijke molen draaien en volgt, meestal na een jaar of twee, een landelijke Abstimmung. Raadgevende referenda zoals in Arnhem zijn er niet in de bondsstaat.
Overheid verzorgt informatiepakket
In beide gevallen verzorgt de overheid, op lokaal niveau de gemeente – of de initiatiefnemer bij een Initiative – een volgens Heddema uitgebreid objectief informatiepakket. Dat is overigens iets dat in Arnhem ontbreekt. De overheid geeft weinig informatie.
In Zwitserland wordt een paar keer per jaar een dik pakket bij de burgers bezorgd. Daarin de stembiljetten voor wetsvoorstellen op nationaal, provinciaal en lokaal niveau. Elk wetsvoorstel gaat vergezeld van een precieze uitleg waarom het gaat. De overheid legt haar standpunt uit, voorzien van argumenten, en licht ook het standpunt van de initiatiefnemers toe, ook weer gevolgd door hun argumenten. De overheid geeft ook een duidelijk stemadvies aan de burgers. Los daarvan voeren ja- en nee-kampen campagne.
Stemmen: vooral per post
Mensen kunnen per post en in een stemhokje stemmen en de meesten doen dat per post. De stembussen zijn op zondag tussen 8 en 12 open, maar omdat de poststemmen al geteld zijn, is de uitslag er vaak om 14 uur al.
Hier is een verschil met Arnhem. In Arnhem moet de kiezer naar de stembus. Dat verkiezingsapparaat kost circa anderhalf tot twee ton.
Toegankelijkheid van informatie is een belangrijke basisvoorwaarde voor democratie, daar zijn ze zich in Zwitserland terdege van bewust. Dat betekent volgens Heddema dat er in de eerste plaats duidelijke wetsvoorstellen worden geschreven, zodat ze goed openbaar verdedigd kunnen worden.
Ter vergelijking: in Arnhem is er duidelijk geen rekening mee gehouden. In Arnhem gaat het over een uitwerkingskader, te weten dertig randvoorwaarden o.a. natuur, kleinschalige herbouw van afgeschreven industriële gebouwen en het aanpakken van verrommeling. Een ingewikkelde vraag die begint met ‘Steunt u het voorgenomen raadsbesluit…’
Heddema schreef eerder dat beleid pas geldt als de referendumdeadline voorbij is. Het betekent dat de overheidsdienaars én politici in Zwitserland zich altijd terdege bewust zijn van de invloed van de burgers. Daarom hecht men ook zoveel belang aan een correcte informatie aan de burgers in alle stadia van het democratische proces. Een-tweetjes tussen overheid en de Kamer of de Gemeenteraad zijn er niet bij.
Burger gerespecteerd
De burger wordt steeds gerespecteerd. Heddema: ‘Dat zie je ook op de zondagmiddagen na referenda. Dan geven B& W of ministers altijd persconferenties waarin de winst of nederlaag wordt becommentarieerd. Hoe nipt de overwinning van de regering ook is, altijd zullen politici respectvol wijzen op de grote minderheid die tegen was. Heeft het volk gewonnen, dan wordt dat ruiterlijk erkend en wordt het volksvoorstel geïmplementeerd in wetgeving.‘
Heddema: ‘In Nederland is het referendum nog echt in de experimentele fase. Iedere gemeente doet het op haar eigen manier. Het zou goed zijn als er duidelijke regels komen, die je via pilots uittest. Ik vind dat Zwitserland met 150 jaar traditie een goed voorbeeld is, dus het is voor Nederland ook belangrijk om ook hier te zien hoe het werkt.’
